Grenzen aan het auteursrecht: wat wordt niet beschermd?

Een werk moet aan een aantal eisen voldoen om te kunnen worden beschermd. Er moet bijvoorbeeld een menselijke geest in het werk aanwezig zijn. Het is een van de redenen waarom een kunstwerk dat door kunstmatige intelligentie wordt gemaakt op zich niet door het auteursrecht kan worden beschermd. Er zijn ook heel wat andere zaken waarop volgens de vaste rechtspraak geen auteursrecht kan rusten.

Geen bescherming voor stijlen

Dat is bijvoorbeeld het geval voor stijlen. De redenering is dat iedereen binnen een bepaalde stijl moet kunnen werken. De werken die binnen deze stijl worden gemaakt, kunnen wel worden beschermd door het auteursrecht. Het gaat dan bijvoorbeeld om fotografiestijlen, bouwstijlen, muziekstijlen, schrijfstijlen enzovoort. Wanneer twee werken sterk op elkaar lijken, moet de stijl worden weggedacht. Gelijkenissen die louter betrekking hebben op de kenmerken van een bepaalde stijl, tellen dan niet mee.

Wat al dan niet een stijl is, is natuurlijk voer voor discussie. Zo was er ooit een discussie omdat het konijntje Kathy, het maatje van Hello Kitty, te sterk leek op Nijntje. Het gaat bij alle twee om vereenvoudigde tekeningen van konijnen, met eenvoudige vormen, dikke contourlijnen en een rond hoofd met twee worstjes die oren moeten voorstellen. De rechter oordeelde uiteindelijk dat er geen sprake is van een stijl, maar wel van een figuurtje dat de stempel van de maker heeft. En dus is er een probleem: want de beschermde kenmerken van Nijntje zijn bij het figuurtje Kathy overgenomen.

Geen bescherming voor ideeën, technische zaken en banaliteiten

Het zijn niet alleen stijlen die buiten de bescherming van het auteursrecht vallen, maar ook ideeën. Het auteursrecht biedt pas bescherming als een idee is uitgewerkt. Als jij een heel goed idee hebt, kan je het maar beter niet aan de grote klok hangen. Ook data, feiten – daar is niks creatiefs aan – en technische zaken genieten geen bescherming. Als een bepaalde vorm of een bepaald uiterlijk louter om technische redenen noodzakelijk is, kan het auteursrecht geen bescherming bieden. Technische zaken kunnen wel via een patent of een octrooi worden beschermd.

Producenten maken hun keuzes vaak op basis van een combinatie van technische eisen en visuele voorkeuren. Ook hier moet alles wat technisch is, worden weggedacht. Neem bijvoorbeeld een smartphone. Het ontwerp en het uiterlijk van een smartphone is voor een deel het resultaat van creatieve keuzes en kan worden beschermd. Maar bepaalde zaken zijn louter technisch. Dat een microfoon bijvoorbeeld onderaan de smartphone zit, komt omdat de mens zijn mond daar ook zit. En dat de luidspreker bovenaan de smartphone zit, komt omdat de mens zijn oor daar zit. Dat is louter technisch en dus mogen ook andere producenten hun luidspreker en microfoon op die plek positioneren.

Verder geldt dat wat te banaal, te triviaal of te eenvoudig is, niet wordt beschermd. Dat levert vooral gedoe op met oneliners en quotes. Als ze te alledaags zijn, genieten ze vaak geen bescherming. Er wordt in het auteursrecht geen minimale lengte voorgeschreven, maar hoe langer iets is, hoe groter de kans is dat het wordt beschermd. Daarom zal een boek sneller bescherming genieten dan een quote van tien woorden. Een enkel woord of een hashtag beschermen onder het auteursrecht, is vrijwel onmogelijk.

Uitdoven van het auteursrecht na het overlijden van de maker

Het is niet omdat het auteursrecht ooit ergens op rustte, dat dat altijd zo is. Op een mooi schilderij dat een of andere Romein tweeduizend jaar terug heeft gemaakt, rust er bijvoorbeeld geen auteursrecht meer. Zijn verre nazaten hebben geen recht op een vergoeding of kunnen het gebruik van zijn werk niet langer verbieden. Na enige tijd zal het auteursrecht op een werk met andere woorden komen te vervallen. In het Nederlands recht is dat 70 kalenderjaren nadat de maker is overleden. Op 1 januari 2022 verviel zo het auteursrecht op alle werken van makers die in 1951 zijn overleden.